W czasopiśmie „Science Advances” (200 pkt. w ministerialnym wykazie czasopism naukowych) ukazał się artykuł, którego współautorem jest dr hab. Maciej Karczewski, prof. UwB z Wydziału Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku. Publikacja pt. “Biomolecular evidence reveals mares and long-distance imported horses sacrificed by the last pagans intemperate Europe” dotyczy obrzędowości religijnej bałtyjskich plemion pruskich i litewskich, a konkretnie wykorzystywania koni jako zwierząt ofiarnych.

Artykuł to rezultat dwóch projektów: „Uncovering Baltic ritual activity in pre-Christian cemeteries” (2021-2023; sfinansowany w ramach Excellent Science – Marie Skłodowska-Curie Actions) oraz „Path to the Otherworld: reapproaching cult behaviour at Paprotki Kolonia northeast Poland” (2022-2023; sfinansowany przez National Geographic Society). Kierownikiem obu była dr Katherine McCullough French ze School of History, Archaeology and Religion, Cardiff University (obecnie pracuje na Washington State University).

W pierwszym z projektów prof. Karczewski był partnerem zespołu badawczego w zakresie archeologii i współautorem opracowań archeologicznych. Koordynował także pobieranie i gromadzenie prób do badań biochemicznych i paleogenetycznych ze szkieletów koni przechowywanych w zbiorach polskich instytucji naukowych oraz pobieranie prób do budowy regionalnej skali izotopowej strontu.

- Na podstawie analizy izotopów strontu odkładających się w szkliwie zębów, możliwe jest określenie w jakiej części świata dany człowiek lub zwierzę spędzili pierwsze lata swego życia. Ze względu na to, że nasycenie środowiska izotopami strontu w różnych częściach Europy i świata jest różne, aby uzyskać wiarygodne wyniki konieczne jest opracowanie skali porównawczej dla danego regionu, w tym konkretnym przypadku Polski północno-wschodniej – wyjaśnia dr hab. Maciej Karczewski, prof. UwB.

Z inicjatywy archeologa z UwB, zakres badań w przeprowadzonych w ramach projektu został rozszerzony o nieplanowaną wcześniej analizę antycznego DNA koni. Jak mówi prof. Karczewski, pierwotne założenia ograniczały się do analizy izotopów strontu, czyli tylko do określenia, czy konie składane w ofierze były pochodzenia lokalnego, czy też zostały sprowadzone z zewnątrz.

We wcześniejszej literaturze archeologicznej i archeozoologicznej powszechnie przyjmowano, że w ofierze składano wyłącznie ogiery (samce). Podstawą tego twierdzenia był fakt występowania wyraźnie zaznaczonych kłów w uzębieniu tych zwierząt. U współczesnych koników polskich, najbliższych genetyczne pradziejowym i wczesnośredniowiecznym tarpanom (ten typ koni składano w ofierze), wyraźne kły mają tylko samce.

Pytanie o kryterium wyboru zwierzęcia ofiarnego prof. Karczewski stawiał w swoich publikacjach wielokrotnie, jednak dostępne dane, oparte wyłącznie na analizie szkieletów koni ofiarnych, stanowiły barierę nie do przekroczenia. Możliwe były jedynie spekulacje, że poza płcią kryterium wyboru mogło być np. specyficzne umaszczenie zwierzęcia.

Dopiero możliwość nawiązania współpracy z genetykami, którzy poszukiwali materiałów porównawczych do swojego projektu dotyczącego konika polskiego, stworzyła nową przestrzeń badawczą. Prof. Karczewski, po konsultacji z dr French, zadzwonił do badaczek z Instytutu Zootechniki Państwowego Instytutu Badawczego w Balicach i zaproponował im współpracę. Okazała się ona bardzo owocna dla obu stron: obaliła wcześniejsze ustalenia archeologów i archeozoologów oraz wykazała, że budowa (morfologia) tarpanów różniła się w sposób znaczący od współczesnych koników polskich.

- Największa, wykorzystana w projekcie seria prób pochodziła ze szkieletów koni odkrytych podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przeze mnie na cmentarzysku z pierwszych wieków naszej ery pod wsią Paprotki na Mazurach – dodaje prof. Karczewski.

W ramach grantu National Geographic Society została zawarta oficjalna umowa partnerska między School of History, Archaeology and Religion, Cardiff University i Uniwersytetem w Białymstoku. Prof. Karczewski z ramienia UwB odpowiadał za realizację projektu, był kierownikiem badań wykopaliskowych na cmentarzysku w Paprotkach i autorem archeologicznej części opracowania tych wyników, a także koordynatorem analiz z zakresu antropologii fizycznej, archeozoologii i archeobotaniki (wykonali je pracownicy Katedry Bioarcheologii Wydziału Archeologii UW).

Jak ocenia naukowiec z UwB, artykuł opublikowany w „Science Advances” stanowi przełom w interdyscyplinarnych badaniach archeologicznych nad społecznościami zamieszkującymi południowe i północne wybrzeże Bałtyku we wczesnym średniowieczu.

- Zmienia on dotychczasową perspektywę badań nad obrzędowością religijną ostatnich pogan wczesnośredniowiecznej Europy – bałtyjskich plemion pruskich i litewskich oraz ich kontaktów z już schrystianizowanymi mieszkańcami Skandynawii. Analiza antycznego DNA przełamała dotychczasowy stereotyp dotyczący wykorzystywania przez Bałtów wyłącznie ogierów jako prestiżowych zwierząt ofiarnych. Okazało się, że także klacze były składane w ofierze. Wśród zwierząt ofiarnych na cmentarzysku w Paprotkach klacze stanowiły 40% tych zwierząt. Natomiast analiza izotopów strontu udowodniła, że część koni złożonych w jamach ofiarnych na cmentarzyskach na Mazurach, Półwyspie Sambijskim (Obwód Kaliningradzki) oraz na obszarze Litwy została sprowadzona ze skandynawskich hodowli. Ostatni fakt potwierdził jednocześnie ożywione kontakty między poganami i chrześcijanami zamieszkującymi we wczesnym średniowieczu nad Bałtykiem – komentuje prof. Karczewski.

Warto dodać, że jednym z podstawowych założeń projektu była sformułowana i opublikowana kilka lat wcześniej przez prof. Karczewskiego hipoteza zmieniająca interpretację jam ze szkieletami koni odkrywanych przez archeologów na bałtyjskich cmentarzyskach. Wcześniej powszechnie uważano je za groby koni. Nowa interpretacja, potwierdzona przez wyniki badań opublikowanych w Science Advances, zakładała, że były to ślady rytualnych ofiar składanych z tych zwierząt.

Przypomnijmy, że dr Katherine McCullough French (kierowniczka projektów) w lutym 2022 r., w ramach realizacji projektu BONEZ, odwiedziła Uniwersytet w Białymstoku i spotkała się z prorektor ds. nauki i współpracy międzynarodowej prof. Izabelą Święcicką. Natomiast większość autorów artykułu, w tym dr hab. Maciej Karczewski, prof. UwB współpracowała już wcześniej, m.in. podczas realizacji grantu ERC „The Ecology of Crusading” kierowanego przez dr Aleksa Pluskowskiego z University of Reading. W tym ostatnim projekcie UwB uczestniczył jako partner, na mocy umowy o współpracy zawartej z University of Reading.

Źródła internetowe:
publikacja w Science Advances: https://www.science.org/doi/epdf/10.1126/sciadv.ado3529
projekt BONEZ: https://cordis.europa.eu/project/id/893072
uczestnicy projektu BONEZ: https://www.thebonezproject.co.uk/people