System folwarczno-pańszczyźniany w Rzeczpospolitej i jego zróżnicowanie” (ang.: Serfdom in the Polish-Lithuanian Commonwealth and its spatial-temporal diversity) – projekt pod takim tytułem zdobył ponad 2 miliony zł dofinansowania w konkursie MAESTRO Narodowego Centrum Nauki. Pokieruje nim historyk z Uniwersytetu w Białymstoku dr hab. Piotr Guzowski, prof. UwB.

Realizacja tego międzynarodowego projektu potrwa 4 lata. Stały zespół będzie liczył 7 osób, a w jego skład, oprócz prof. Guzowskiego, wejdą dr Radosław Poniat oraz mgr Monika Kozłowska-Szyc z Wydziału Historii UwB. Ponadto w przedsięwzięcie będą zaangażowani naukowcy z Litwy, Ukrainy i Białorusi. Projekt przewiduje również zatrudnienie na największej podlaskiej uczelni 1 lub 2 badaczy (w zależności od potrzeb badawczych) na 2 lata, w ramach tzw. postdoców (ang. postdoctoral researcher).      

Historycy chcą kompleksowo zbadać genezę, funkcjonowanie i ewolucję systemu serfdom.

- Pod pojęciem tym rozumiemy system składający się z szeregu elementów, takich jak: osobiste poddaństwo chłopów, praca przymusowa, ograniczone prawo do ziemi, ekonomiczna dominacja folwarku, społeczno-polityczna słabość społeczności chłopskich, wspieranie systemu pańszczyźnianego przez instytucje państwowe. Jeden z kluczowych obszarów, gdzie zgodnie ze światową literaturą przedmiotu zjawisko takie miało występować, jest Rzeczpospolita Obojga Narodów (Polish-Lithuanian Commonwealth), czyli obszar obejmujący część terenów dzisiejszej Polski, Litwy, Łotwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji. Jest on opisywany jako klasyczny przykład kraju na wschód od Łaby, charakteryzującego się bezwzględną dominacją systemu serfdom od końca średniowiecza po drugą połowę XIX wieku. Przez wiele dekad dominowała stereotypowa perspektywa przemożnego wpływu folwarku na wszystkie sfery życia społecznego i ekonomicznego, co w konsekwencji doprowadziło do zacofania oraz upadku państwa. Skutki funkcjonowania wczesnonowożytnego folwarku miały ukształtować relacje społeczne oraz mentalność chłopów i szlachty, a także ich potomków również w kolejnych stuleciach – wyjaśnia dr hab. Piotr Guzowski, prof. UwB.

Jak mówi historyk, system serfdom miał być także jedną z przyczyn trwałości etnicznych animozji np. między Polakami, przedstawicielami szlachty („panami”) a ruskimi (ukraińskimi czy białoruskimi) chłopami. Tymczasem państwo polsko-litewskie, które w okresie największego rozwoju terytorialnego osiągnęło powierzchnię ponad 900 tys. km², charakteryzowało się bardzo dużym zróżnicowaniem systemu folwarczno-pańszczyźnianego, który był wprowadzany w poszczególnych regionach w różny sposób i w różnym czasie, ewoluował niejednolicie, przyjmując specyficzne dla poszczególnych ziem formy oraz poziom natężenia.

- Poddamy weryfikacji różne hipotezy tłumaczące pojawienie się takich elementów systemu, jak folwark i pańszczyzna (hipotezę militarną, pustek, monetarną, rynkową i społeczno-polityczną). Ustalimy chronologię wprowadzenia prawnych i ekonomicznych elementów systemu w poszczególnych regionach, ich ewolucję wynikającą z różnego poziomu urynkowienia gospodarki i integracji z rynkami międzynarodowymi. Ponadto zbadamy poziom efektywności gospodarki folwarcznej na przestrzeni trzystu lat i zidentyfikujemy czynniki, które tę efektywność determinują, w tym czynniki środowiskowe i klimatyczne. Opiszemy zmiany struktury dochodów pańskich oraz ich wpływ na gospodarkę chłopską – zapowiada prof. Guzowski.

Na tej podstawie badacze chcą stworzyć uniwersalne narzędzie (index of serfdom - rodzaj modelu cyfrowego) do mierzenia poziomu serfdom w różnych regionach i okresach. Powstanie też strona internetowa projektu, na której - dzięki specjalnej aplikacji - będzie można zapoznać się ze zgromadzonymi danymi na temat systemu folwarczno-pańszczyźnianego, wyszukując je według kryterium geograficznego bądź chronologicznego.

Wyniki projektu członkowie zespołu będą prezentować na konferencjach naukowych na całym świecie. Zostaną też one opublikowane w czasopismach naukowych funkcjonujących w obiegu międzynarodowym oraz w czołowych czasopismach polskich. Na podstawie tych publikacji przygotowana zostanie w przyszłości monografia (w języku polskim i angielskim).

Wyniki konkursu MAESTRO 15 dostępne są na stronie internetowej NCN.