2 projekty naukowców z Uniwersytetu w Białymstoku zostały zakwalifikowane do finansowania w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, w module Dziedzictwo narodowe. Łączna kwota przyznanego finansowania to ponad 2,8 mln zł.

Sienkiewicz – krytyczna edycja dzieł

"Pisma Henryka Sienkiewicza. Edycja krytyczna pierwsza. Z okazji 100 Rocznicy Odzyskania Niepodległości” – to tytuł projektu, którym pokieruje prof. Jolanta Sztachelska z Wydziału Filologicznego. Zasadniczy cel, jaki stawia sobie badaczka, to publikacja wszystkich udokumentowanych co do autorstwa utworów Henryka Sienkiewicza, składających się na jego imponujący dorobek twórczy w opracowaniu krytycznym. Edycji poddana zostanie nowelistyka, powieści, podróżopisarstwo, publicystyka społeczna i literacka, pisma polityczne, wywiady, ankiety i inne utwory – poza korespondencją prywatną pisarza, która została opracowana i opublikowana.

- Chcielibyśmy przywrócić dziełu Sienkiewicza stosowną mu pozycję w kulturze współczesnej. Pierwszemu polskiemu laureatowi Nagrody Nobla należy się uwaga i zainteresowanie głębsze niż to, którym obdarza się go obecnie. W naszej ocenie edycja krytyczna może wpłynąć na zmianę wizerunku autora Trylogii. Może być szansą, byśmy w przemienionej w mit, anachronicznej postaci z przeszłości, zobaczyli wreszcie Sienkiewicza na miarę XXI wieku - człowieka zainteresowanego modernizującym się światem, wsłuchanego w swój czas, mającego własny, nieraz bardzo krytyczny stosunek do wielu przejawów życia politycznego i społecznego, nade wszystko zaś - zatroskanego przedłużającą się niewolą, projektującego przyszłość wolnej Polski. Taki właśnie jest Sienkiewicz w świetle swoich utworów – wielki, a nieznany, nigdy niedoczytany do końca. Z powodów prozaicznych: wygodniejszej, bezkrytycznej recepcji popularnej, w której pomija się niewygodne, niepasujące do wytworzonych mitów wątki oraz - i chcę mocno podkreślić - braku źródeł, co wydaje się kardynalnym zaniedbaniem - wyjaśnia prof. Jolanta Sztachelska.   

Oprócz dr Karoliny Szymborskiej z UwB, która będzie sekretarzem projektu, prof. Sztachelska do współpracy zaprosiła kilkunastu badaczy z całej Polski - wybitnych znawców literatury XIX w., sienkiewiczologów, ale także młodych adeptów nauki. Jak mówi filolożka, dzięki temu uda się wykształcić grupę edytorów młodszego i średniego pokolenia. Zawłaszcza, że - jak przewiduje - krytyczna edycja dzieł Sienkiewicza nie będzie łatwa. Dla przykładu, problemem mogą być mankamenty dostępnych źródeł (np. niepełnych lub niesprawdzonych), mnogość wersji i wydań poszczególnych utworów, czy rozproszenie druków (tak jest w przypadku pism politycznych).

Badaczka przewiduje, że realizacja całego zamierzenia zajmie kilkanaście lat. I etap, na który przyznane zostało finansowanie, potrwa 60 miesięcy. W tym czasie uda się opracować i opublikować co najmniej 10 tomów dzieł Henryka Sienkiewicza, dwa dalsze zostaną przygotowane do druku. Zostanie też opracowana koncepcja cyfrowej publikacji wybranych utworów Henryka Sienkiewicza oraz portalu prezentującego warsztat pisarza – jednak ich realizacja stanie się możliwa, jeśli projekt będzie kontynuowany w kolejnych etapach.

Zamysł zespołu projektowego jest taki, by finalnie opublikować 36 tomów oryginalnych dzieł Henryka Sienkiewicza w nowoczesnym opracowaniu edytorskim, z komentarzem i przypisami, historią tekstu, odmianami tekstowymi, itd. Dodatkowo, w formie suplementu, powstałyby 4 tomy tłumaczeń tych utworów, które mają zasadnicze znaczenie dla recepcji światowej polskiego Noblisty (np. "Ogniem i mieczem", "Quo vadis").

Finansowanie przyznane na I etap prac wynosi 1 657 714 zł.  

Sejmik połocki w materiałach źródłowych

1 215 297 zł  - to z kolei dofinansowanie, jakie swój projekt zdobył dr hab. Karol Łopatecki, prof. UwB z Wydziału Historii i Stosunków Międzynarodowych. Jego tytuł to „Akta sejmikowe województwa połockiego (XVI-XVIII wiek)”. Celem prac jest krytyczna edycja materiałów źródłowych będących efektem funkcjonowania peryferyjnego sejmiku Wielkiego Księstwa Litewskiego.

- Ramy chronologiczne obejmują całe stulecie XVI, gdyż przed reformą administracyjną przeprowadzoną w latach 1565-1566 na tych ziemiach funkcjonował sejm, stanowiący kontynuację działalności ustrojowej księstwa połockiego. Sejmik połocki w obrębie Rzeczpospolitej istniał aż do 1793 r., kiedy znany jest ostatni zjazd szlachty tego województwa – wyjaśnia historyk z UwB. - Na sejmiku połockim wybierano dwóch posłów na sejm oraz dwóch deputatów do Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo miało także dwóch senatorów: wojewodę i kasztelana połockiego. Po zmianach terytorialnych i odzyskaniu województwa połockiego w latach 1579-2582 obszar ten nadal zachowuje swoją specyfikę, co wynika z pogranicznego położenia z Carstwem Moskiewskim/Rosyjskim. Zderzenie różnych kultur, religii, grup etnicznych, form ustrojowych, ciągłe zagrożenie wojenne i oddziaływanie europejskich tras handlowych tworzyło unikalne środowisko, co uzewnętrznia się podczas obrad sejmików.

Jak opisuje dr hab. Karol Łopatecki - są dwa najbardziej charakterystyczne rysy połockiego życia sejmikowego. Po pierwsze, po unii brzeskiej Połock był siedzibą arcybiskupstwa (unickiego). Choć hierarcha nie zasiadał w senacie, był niemal zawsze obecny na sejmikach odgrywając tam kluczową rolę. Po drugie, sejmik przez większość analizowanego czasu miał prawo wybierać wojewodę.

Historyk z UwB przypomina, że na różnorodność materiałów związanych z funkcjonowaniem sejmiku wpływa fakt, że pełnił on  różne funkcje.

- Zgodnie z typologią zaproponowaną przez prof. Adama Lityńskiego obradowały tam sejmiki: przedsejmowe, przedkonwokacyjne, relacyjne, gromniczne (deputackie), elekcyjne, gospodarcze, pospolitego ruszenia, kapturowe. W ramach naszego projektu chcemy też wydać uchwały zjazdów, które formalnie nie były sejmikami (lub ich identyfikacja jest niejednoznaczna), lecz prezentują kulturę polityczną szlachty połockiej – zapowiada dr hab. Karol Łopatecki. - Podstawową bazą źródłową są księgi grodzkie, w których dokonywane były oblaty akt sejmikowych. Niestety, w odniesieniu do terenu Połocka ta dokumentacja została mocno przetrzebiona. Duży zbiór ksiąg przechowywany jest w archiwum historycznym w Mińsku (Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі), w zespole 1734, gdzie przechowywanych jest 105 ksiąg grodzkich z lat 1660-1795, a odnośnie drugiej połowy XVIII stulecia wartościowy jest zespół 2574 (księgi grodzkie uszackie).

Oprócz dokumentów stricte związanych z funkcjonowaniem sejmików połockich (lauda, instrukcje, uniwersały i legacje i listy królewskie, hetmańskie, senatorskie, skwitowania, asekuracje, protestacje, diariusze sejmikowe, wywody szlachectwa), edycja będzie zawierała też materiały uzupełniające, takie jak np. wzmianki w korespondencji prywatnej, wyimki z pamiętników i diariuszy.

Zespół, którym pokieruje dr hab. Karol Łopatecki, będzie liczył ośmiu badaczy, z których troje jest obecnie doktorantami UwB (Andrej Radaman, Marta Kupczewska, Janusz Danieluk). W projekcie wezmą też udział  badacze z Białorusi, z dr. hab. Andrejem Matsukiem na czele.

Efektem prac będzie dwutomowa edycja źródłowa, a zakończenie projektu przewidywane jest na 2026 rok.

Listę rankingową projektów, które zostały zakwalifikowane do finansowania w konkursie NPRH, można znaleźć na stronie internetowej MEN.