„The Mapping of a Russian War: The Atlas of the Principality of Polatsk by Stanisław Pachołowiecki (1580)” - to nowa książka dr. hab. Karola Łopateckiego, prof. UwB z Wydziału Stosunków Międzynarodowych, którą opublikowało prestiżowe wydawnictwo Brill (współautorami są: prof. Jakub Niedźwiedź i dr hab. Grzegorz Franczak). Publikacja jest piątym tomem w serii Mapping in the Past i jest już dostępna w wersji cyfrowej na stronie Wydawnictwa. Znajduje się w niej m.in. kolorowana reprodukcja oryginalnej mapy Stanisława Pachołowieckiego wydrukowanej w Rzymie w 1580 roku.

Jak podkreśla prof. UwB Karol Łopatecki, jego nowa książka to praca interdyscyplinarna, przygotowana z perspektywy historycznej, kartograficznej i filologicznej. Skupia się na militarnych aspektach map, ich politycznym i propagandowym zastosowaniu oraz konstruowaniu dyskursu politycznego prowadzonego nierzadko setki lat po ich powstaniu. Przybliża również okoliczności powstanie najstarszego atlasu ukazującego fragment Rzeczypospolitej szlacheckiej.

„Autorzy prezentują nowatorskie podejście do tych map, rzadko badane przez międzynarodowe środowisko badawcze” – czytamy na stronie wydawnictwa Brill.   

- 30 sierpnia 1579 r. król Polski i wielki książę litewski Stefan Batory (1533–1586) odbił litewską twierdzę Połock (obecnie Białoruś), zdobytą ponad piętnaście lat wcześniej przez wojska moskiewskie. W tym czasie wzrosło znaczenie informacji wizualnej – mapa stała się najnowocześniejszym narzędziem w ówczesnej propagandzie politycznej. Król i kanclerz Jan Zamoyski postanowili więc wykorzystać kartografię do zobrazowania swoich sukcesów nad carem moskiewskim i uzyskania poparcia europejskiej opinii publicznej w walce z Moskwą. Do swoich celów propagandowych zdecydowali się dostosować mapy wojskowe kampanii, naniesione w 1579 r. przez inżynierów wojskowych m.in. przez Piotra Frankusa. Całość skompilował Stanisław Pachowłowiecki. Dokonał on przełomowego działania, polegającego na zeskalowaniu planów twierdz na mapę całego księstwa połockiego. Zamiast symbolicznego ukazania lokacji na mapie ukazał on miniaturki fortyfikacji, które również zostały wydane w tej samej serii. Wydrukowano je w Rzymie w 1580 roku jako spójny zespół ośmiu miedziorytów przedstawiających działania zbrojne wojsk polsko-litewskich tworząc „Atlas Księstwa Połockiego" – przypomina prof. UwB Karol Łopatecki.

Dodaje, że oryginalna mapa Stanisława Pachołowieckiego, wydrukowana w Rzymie w 1580 roku i wykorzystywana jako jeden ze środków propagandy kancelarii królewskiej, zyskała nowe życie od XIX wieku. Najpierw umieszczane były w książkach ze ściśle określonym i propagandowym charakterem. Obecnie nawiązania do tego dzieła odnajdujemy we współczesnej polskiej powieści graficznej lub na białoruskich monetach. Tym samym dzieło kartograficzne spełnia podobną funkcje do tych sprzed 445 lat. Tworzy oficjalną, propagandową narrację o historii Białorusi i Polski (notabene z pominięciem Litwy) i o trwałym konflikcie z państwem rosyjskim (moskiewskim).

Można się spodziewać, że mapy oblężenia Połocka nadal będą pojawiać się zarówno w tekstowych, jak i ikonograficznych popularnych przedstawieniach historii Białorusi, Polski, Rosji czy Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Są dwa powody, dla których ta mapa jest nadal aktualna. Pierwszym z nich jest symboliczne znaczenie Połocka dla historiografii narodowej Polski, Rosji, a zwłaszcza Białorusi. Dla Białorusinów Księstwo Połockie jest kolebką ich państwowości. Z tego powodu miasto jest tak często przedstawiane na białoruskich monetach i medalach.

Drugim powodem, dla którego widok z oblężenia Połocka był/jest tak atrakcyjny, jest jego kartograficzny charakter. Mapa jest jednym z najskuteczniejszych nośników treści propagandowych i informacyjnych, a jej właściwości perswazyjne są wyjątkowo silne i trwałe.

Przekaz wpisany w mapę może być atrakcyjny i wartościowy dla użytkownika nawet długo po tym, jak intencje jej autorów zagubią się w czasie, a mapa stanie się nieaktualna.

- Przykład mapy Pachołowieckiego, podobnie jak innych map z XVI wieku, dowodzi, że zachowały one swój potencjał retoryczny. W razie potrzeby można go szybko aktywować i użyć. Jest to możliwe nie tylko dlatego, że mapa sama w sobie ma tak wspaniałe właściwości, ale aktywacja jej przekazu jest możliwa dlatego, że współcześni użytkownicy czytają mapę w podobny sposób, co jej pierwotni użytkownicy. Język kartograficzny ewoluuje, ale wciąż opiera się na regułach zaczerpniętych od antycznego Ptolemeusza. Zasady te można określić mianem toposów kartograficznych. Obejmują one skalowanie, powiększanie, umieszczanie ważnych elementów w centrum, a mniej ważnych na peryferiach, operowanie kolorem i kształtem, nadawanie priorytetu elementom o różnej wielkości symboli i liternictwa, wreszcie spojrzenie z perspektywy Boga, tak charakterystyczne dla renesansowego humanizmu. Retoryka mapy ustalonej w XVI wieku jest więc dla nas wciąż zrozumiała. Podobnie jak Atlas Księstwa Połockiego wydany w Rzymie w 1580 roku – dodaje naukowiec z Uniwersytetu w Białymstoku.

Publikacja „The Mapping of a Russian War: The Atlas of the Principality of Polatsk by Stanisław Pachołowiecki (1580)” jest dostępna w wersji cyfrowej, ale pojawią się również papierowe egzemplarze autorskie. W planach są również spotkania autorskie.