Przyroda rejonów polarnych / Uniwersytet w Białymstoku

Antarktyka

Polska przystąpiła do Układu Antarktycznego w 1961 roku i bierze aktywny udział w pracach Naukowego Komitetu Badań Antarktycznych. W roku 1976 rząd PRL podjął decyzję o budowie Stacji Naukowej na Wyspie King George nad Zatoką Admiralicji. Rok później w czasie antarktycznego lata wyprawa kierowana przez doc. dr hab. Stanisława Rakusę-Suszczewskiego zbudowała Polską Stację Antarktyczną im. Henryka Arctowskiego. Przez cały rok pracuje w jej pomieszczeniach 20 (latem nawet do 75) osób. Głównym celem prowadzonych na Stacji prac naukowych jest poznanie funkcjonowania antarktycznego ekosystemu strefy przybrzeżnej i rozpoznanie zasobów biologicznych wód tego regionu.

Roślinność wyspy jest mało zróżnicowana i słabo rozwinięta, bowiem gleby są płytkie i ubogie w składniki mineralne. Przeważają mchy i porosty. Występują też dwa gatunki traw.

Pingwiny (Spheniscidae) stanowią najbardziej charakterystyczny element awifauny Półkuli Południowej. Obecnie nikt już nie ma wątpliwości, że ich przodkami były ptaki latające, najbliższymi współcześnie żyjącymi "krewnymi" są rurkonose i nury. Najstarsze znane szczątki pingwinów pochodzą z eocenu (około 37-57 mln lat temu). W geologicznej przeszłości na terenie dzisiejszej Antarktyki panowały warunki sprzyjające rozwojowi fauny i flory.

Na Wyspie King George rozradza się, tworząc często liczne kolonie lęgowe, 15 gatunków ptaków: 4 gatunki pingwinów, 5 gatunków rurkonosych, kormoran błękitnooki, pochwodziób biały, 2 gatunki wydrzyków, mewa dominikańska i rybitwa antarktyczna. Jedynym miejscem w Antarktyce, w którym znaleziono kości pingwinów kopalnych jest położona przy Półwyspie Antarktycznym, Seymour Island (Isla Marambio). Prawdziwym ,,oknem tafonomicznym", pozwalającym wejrzeć w głąb historii naturalnej Spheniscidae, okazała się formacja La Meseta datowana na eocen -?wczesny oligocen. Zebrany materiał paleontologiczny świadczy o bardzo dużym zróżnicowaniu morfologicznym i gatunkowym ówczesnych pingwinów. Kopalne pingwiny z Seymour Island żyły w warunkach klimatu umiarkowanego lub umiarkowanego chłodnego i osiągnęły już wówczas wysoki stopień przystosowania do morskiego trybu życia.

Arktyka

Spitsbergen jest największą wyspą antarktycznego Archipelagu Svalbard (z norweskiego - zimny ląd). Powierzchnia wyspy wynosi 39 000 km² i w 58 % jest pokryta przez lodowce. Wzdłuż zachodnich wybrzeży Spitsbergenu, pasmem o szerokości 20 - 30 km, ciągnie się masyw górski powstały w czasie kaledońskich ruchów górotwórczych ok. 400 mln. lat temu. Najwyższym jego szczytem jest Hornsudtind o wysokości 1431 metrów n.p.m.

Klimat wyspy jest surowy, o długich i mroźnych zimach oraz krótkim, chłodnym lecie średnia temperatura najcieplejszego miesiąca wynosi + 3⁰ C, a w czasie nocy polarnej spada do - 40⁰ C. Spitsbergeńskie lato trwa od czerwca do sierpnia i charakteryzuje się małą ilością opadów, dużą ilością dni z mgłami i bardzo małą dni słonecznych.

Ptaki są gospodarzami wyspy w okresie polarnego lata. Przylatują ich miliony. Są reprezentowane przez około 90 gatunków, z których przedstawiciele 36 stale tutaj gniazdują. Tylko sowy śnieżne i pardwy żyją na wyspie przez cały rok. Pozostałe odlatują na zimę w cieplejsze rejony. W wodach otaczających wyspę żyje wiele bezkręgowców.
Rośliny na Spitsbergenie są dobrze przystosowane do niskich temperatur, małej ilości opadów, braku wilgoci w cienkiej warstwie gleby, jak również do krótkiego sezonu wegetacyjnego. Najbardziej zróżnicowana roślinność występuje na obszarach przyległych do fiordów, wrzynających się w wyspę od zachodu. Rośliny kwiatowe są również bogato reprezentowane we florze wyspy - stwierdzono występowanie około 140 gatunków. Ze względu na ciężkie warunki bytowania są to z reguły rośliny niewielkie, często pokryte włoskami kutnerowymi lub woskowym nalotem, niekiedy płożące się. Na wyspie występują 22 gatunki traw, tworzących czasami niewielkie łąki, między mchami i porostami płożą się drobne krzewinki wierzb polarnych. W wilgotnych i zacisznych miejscach można spotkać rośliny zarodnikowe: paprocie, widłaki i skrzypy. Na Spitsbergenie licznie występują mchy (około 100 gatunków) i porosty (ponad 40 gatunków).
Zwierzęta i rośliny żyjące niegdyś na wyspie zachowały się w postaci skamieniałości. W okresie karbońskim (360 - 300 mln lat temu) z bujnej roślinności zarodnikowej powstawały liczne pokłady węgla, które dzisiaj są eksploatowane na skalę przemysłową, a w płytkich i ciepłych wodach ówczesnych mórz koralowce czteropromienne i denkowe tworzyły lokalne rafy koralowe, które można podziwiać w południowej części wyspy.