W Uniwersyteckim Centrum Przyrodniczym w kampusie Uniwersytetu w Białymstoku pojawił się nowy, wyjątkowy eksponat: jest nim latający, jurajski pterozaur Rhamphorhynchus münsteri.

Rekonstrukcję latającego gada, o rozpiętości skrzydeł 180 cm, można zobaczyć na wystawie stałej Filogeneza zwierząt tkankowych, podwieszoną do sufitu sali.

- Marzenia naszych najmłodszych gości, którzy fascynują się światem dinozaurów, spełniły się. W naszym Centrum pojawił się nowy mieszkaniec – pterozaur. Można śmiało powiedzieć, że era dinozaurów i latających gadów zawitała do UCP. Dzięki temu eksponatowi pogłębimy fascynację dzieci zwierzętami z parku jurajskiego i wpłyniemy na rozwój ich kreatywności – nie kryje radości dr Anna Matwiejuk, dyrektor Uniwersyteckiego Centrum Przyrodniczego im. Profesora Andrzeja Myrchy.

Model pterozaura wykonała firma „Kamyk” Piotr Menducki z Ostrowca Świętokrzyskiego. Podczas jego wykonania każdy detal budowy gada konsultowany był z dr Natalią Jagielską – geolożką i paleontolożką z Uniwersytetu w Edynburgu i jednocześnie kuratorką zbiorów paleontologicznych w Muzeum Lyme Regis położonym na Wybrzeżu Jurajskim w Dorset (Anglia).

Jak przypomina dr Matwiejuk, pterozaury były pierwszymi zwierzętami po owadach, a zarazem największymi kręgowcami, jakie wzbiły się w powietrze i które rozwinęły umiejętność aktywnego lotu. Były władcami mezozoicznego nieba. Niektóre pterozaury pod względem rozmiarów zdecydowanie przerastały ptaki, a tym bardziej nietoperze. Z języka greckiego pteron oznacza skrzydła, natomiast sauros jaszczurkę, więc pterozaur dosłownie oznacza latającą jaszczurkę. Pterozaury nie były jaszczurkami, ani dinozaurami. Były bliskimi kuzynami dinozaurów. Wyewoluowały na osobnej gałęzi drzewa genologicznego gadów - zalicza się je do archozaurów. Chociaż powstały już w triasie, dopiero w jurze pterozaury naprawdę „rozwinęły skrzydła”. Do dnia dzisiejszego odkryto ok. 60 rodzajów i 120 gatunków pterozaurów. Latały dzięki błonom skrzydłowym rozciągniętym między kończynami i wsparciu skrzydła na czwartym, olbrzymim palcu. Ich lekki szkielet zbudowany był z kości, wypełnionych beleczkami kostnymi, które w przekroju wyglądały jak sieć. W przeciwieństwie do błony lotnej nietoperza czy skrzydeł ptaków, błona lotna pterozaurów była narażona na uszkodzenia. Pterozaury dzielimy na dwie grupy: na wczesne pterozaury żyjące od mniej więcej 225 milionów do 125 milionów lat temu, zwane ramforynchami (które miały długie ogony i zęby) oraz młodsze pterozaury zwane pterodaktylami (które w większości miały zdecydowanie krótsze ogony i niektórym brakowało zębów), żyjące od 163 milionów do 66 milionów lat temu.

- W Uniwersyteckim Centrum Przyrodniczym prezentujemy przedstawiciela rodzaju Rhamphorynchus, wczesnego pterozauza, żyjącego w okresie późnej jury (155 – 140 mln lat temu) na terenie Europy, głównie na terenie dzisiejszych Niemiec, gdzie gnieździł się na nadmorskich urwiskach. Miał skrzydła zbudowane ze skórnej błony o rozpiętości co najmniej 2 metrów oraz długie szczęki z ostrymi zębami. Osiągał długość około 1 metra i masę zaledwie 2 kilogramów. Na końcu długiego ogona miał romboidalny płat, który pełnił rolę steru podczas lotu. Miał znakomity wzrok i dzięki temu polował na ryby i głowonogi. W czasie godów mógł tworzyć kilkutysięczne kolonie na skałach, jak współczesne nadmorskie ptaki – dodaje dr Anna Matwiejuk.

Pterozaury nie przetrwały niszczycielskiego masowego wymierania pod koniec kredy. Zdaniem badaczki z UwB nie należy jednak pterozaurów traktować jako ewolucyjnej porażki.

- Cechowały się one dużą zdolnością adaptacji, bytując w zróżnicowanych warunkach środowiskowych przez ponad 150 milionów lat. Były pierwszymi kręgowcami, które dokonały niemal niemożliwego wyczynu lotu i zrobiły to w inny sposób niż ptaki czy nietoperze. Ich umiejętności lotnicze inspirują nas do badań poza obszarami paleontologii. Naukowcy pracujący dla sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej współpracują z paleontologami badającymi pterozaury w celu opracowania nowego samolotu inspirowanego tymi latającymi gadami. Zwierzęta te są dowodem na wszechstronność i innowacyjność natury oraz pokazują, że zapis kopalny może nas zaskakiwać i inspirować tak wyjątkowymi zwierzętami, że gdyby nie zostały zamienione w kamień miliony lat temu, nigdy byśmy nie wiedzieli o ich istnieniu – podsumowuje dyrektor UCP.

Dzięki rekonstrukcji modelu jurajskiego pterozaura w Uniwersyteckim Centrum Przyrodniczym można teraz jeszcze dokładniej prześledzić ewolucję zwierząt i zobaczyć, jak wielkie jurajskie gady szybowały w przestworzach nad głowami dinozaurów.

Uniwersyteckie Centrum Przyrodnicze
można zwiedzać od poniedziałku do czwartku w godzinach 9.00 - 15.00 oraz w piątki od 9.00 do 14.00.