Dane pyłkowe z 19 krajów Europy wskazują, że choć czarna śmierć miała niszczycielski wpływ na ludność wielu części kontynentu, istniały też takie obszary, gdzie wpływ ów był znikomy lub zaraza w ogóle nie wystąpiła.

Wyniki nowych badań, w których wiodącą rolę odegrali polscy historycy z Uniwersytetu w Białymstoku, opublikowane zostały właśnie w czasopiśmie „Nature Ecology and Evolution”. Wykorzystują one dane pyłkowe do oceny regionalnego poziomu śmiertelności w wyniku czarnej śmierci w całej Europie. Wyniki wskazują, że wpływ czarnej śmierci był zróżnicowany oraz uświadamiają znaczenie interdyscyplinarnego, humanistyczno-przyrodniczego podejścia dla zrozumienia przeszłych i obecnych pandemii.

Czarna śmierć, która nękała Europę, Azję Zachodnią i Afrykę Północną w latach 1347-1352, jest uznawana za najstraszniejszą pandemię w historii. Była to pierwsza fala tzw. drugiej pandemii dżumy. Historycy szacowali dotychczas, że podczas jej trwania zmarło do 50% populacji Europy i na tej podstawie przypisywali czarnej śmierci wpływ na przekształcenie struktur religijnych i politycznych, a nawet przyspieszenie poważnych przemian kulturowych i gospodarczych, takich jak nadejście renesansu czy powstanie kapitalizmu. Tymczasem, chociaż badania nad antycznym DNA pozwoliły zidentyfikować bakterię Yersinia pestis jako czynnik wywołujący czarną śmierć, a nawet prześledzić jej ewolucję na przestrzeni tysiącleci, dane na temat demograficznych skutków dżumy są wciąż mało zbadane.

Nowe badania opublikowane w czasopiśmie „Nature Ecology and Evolution” dowodzą, że śmiertelność spowodowana dżumą w Europie w połowie XIV w. nie była tak powszechna i tak duża, jak do tej pory sądzono. Publikacja to efekt pracy międzynarodowego zespołu badaczy, w którym główną rolę odgrywali naukowcy z Palaeo-Science and History Group w Instytucie Maxa Plancka w Jenie oraz demografowie historyczni z Uniwersytetu w Białymstoku (Piotr Guzowski i Radosław Poniat). W artykule wykorzystane zostały także dane udostępnione przez biolożki z UwB – prof. Mirosławę Kupryjanowicz oraz dr Magdalenę Fiłoc. Naukowcy przeanalizowali próbki pyłków z 261 jezior i mokradeł w 19 współczesnych krajach europejskich, aby ustalić, jak zmieniły się krajobrazy i aktywność rolnicza między 1250 a 1450 rokiem, czyli na przestrzeni mniej więcej 100 lat przed i 100 lat po pandemii. Ich analiza potwierdza zniszczenia, jakich doświadczyły niektóre regiony Europy, ale pokazuje również, że czarna śmierć nie dotknęła wszystkich regionów w równym stopniu.

Jak przekonuje Adam Izdebski z Max Planck Institute for the Science of Human History:

- Palinologia, czyli badanie zarodników grzybów i pyłku roślin, jest dobrym narzędziem do odkrywania demograficznych skutków czarnej śmierci. Dzieje się tak dlatego, że ludzki wpływ na krajobraz w czasach przedindustrialnych, przede wszystkim rolnictwo i gospodarka leśna podporządkowana potrzebom budowlanym, były w dużym stopniu uzależnione od dostępności pracowników.

Używając nowego podejścia zwanego paleoekologią Big Data Palaeoecology (BDP, makro-paleoekologia oparta o duże zbiory danych), naukowcy przeanalizowali 1634 próbki pyłkowe z miejsc w całej Europie, aby sprawdzić, które rośliny rosły na danym obszarze i określić, czy działalność rolnicza w trakcie pandemii w danym miejscu uległa zahamowaniu, czy jej intensywność zmalała czy wzrosła, co musiało się wiązać z wahaniami w liczbie ludności. Sprawdzano również, czy widoczne są ślady odrodzenia dzikiej roślinności, co mogło oznaczać zmniejszenie presji człowieka na krajobraz.

Badania międzynarodowego zespołu wskazują, że śmiertelność w wyniku epidemii była bardzo zróżnicowana. Niektóre obszary doświadczały zniszczeń na niespotykaną skalę, inne zaś przechodziły ją znacznie łagodniej. Gwałtowny spadek produkcji rolnej w Skandynawii, Francji, południowo-zachodnich Niemczech, Grecji i środkowych Włoszech potwierdza wysoką śmiertelność, o której świadczą średniowieczne źródła historyczne i archeologiczne. Tymczasem wiele regionów, w tym większość Europy Środkowej i Wschodniej oraz części Europy Zachodniej, w tym Irlandia i Półwysep Iberyjski, wykazują dowody na ciągłość lub nieprzerwany wzrost rolnictwa.

- Duże zróżnicowanie poziomu śmiertelności, które potwierdziliśmy dzięki danym pyłkowym i metodzie BDP, wymaga wyjaśnienia w dalszych badaniach, które wezmą pod uwagę lokalne konteksty kulturowe, środowiskowe, gospodarcze i społeczne. Szereg lokalnych okoliczności mogło wpłynąć na występowanie bakterii dżumy, zachorowalność i śmiertelność – mówi Piotr Guzowski z Uniwersytetu w Białymstoku.

Brak jednego modelu pandemii

Jednym z powodów, dla których badania te są wyjątkowe, jest fakt, że większość źródeł historycznych, które dotąd były wykorzystane w studiach nad czarną śmiercią pochodzi z obszarów miejskich, które charakteryzowały się wyższą kulturą pisma i rozwoju biurokracji, ale też gęstszym zaludnieniem i złymi warunkami sanitarnymi. Tymczasem w połowie XIV wieku ponad 75% populacji wszystkich regionów Europy stanowiła ludność wiejska. Obecne badania pokazują, że aby wiarygodnie ustalić skalę strat ludzkich danego regionu, należy wykorzystać dane z lokalnych źródeł - i to nie tylko historycznych, ale wykorzystywać również archiwa natury oraz BDP jako metodę rekonstrukcji zmian w krajobrazie.

- Nie ma jednego modelu „pandemii” czy „epidemii” dżumy, który można by zastosować do każdego miejsca w każdym czasie, niezależnie od kontekstu - podkreśla Adam Izdebski, lider grupy Palaeo-Science and History w Max Planck Institute for the Science of Human History. -  Pandemie to złożone zjawiska, które mają regionalne, lokalne historie. Widzimy to wciąż w przypadku COVID-19, teraz pokazaliśmy to w przypadku czarnej śmierci.

Różnice w śmiertelności czarnej śmierci w całej Europie pokazują, że dżuma była dynamiczną chorobą, z czynnikami kulturowymi, ekologicznymi, ekonomicznymi i klimatycznymi wpływającymi na jej rozprzestrzenianie i warunkującymi jej wpływ na społeczeństwa. Naukowcy mają nadzieję, że w przyszłości dane paleoekologiczne będą wykorzystywane w jeszcze szerszym zakresie, aby zrozumieć, jak różne lokalne zmienne wpływały na siebie oraz kształtowały przeszłe - i wpływają na obecne pandemie.

Tytuł artykułu w „Nature Ecology and Evolution”:
Palaeoecological Data indicates land-use changes across Europe linked to spatial heterogeneity in mortality during the Black Death pandemic

Autorzy: Izdebski A., Guzowski P., Poniat R., Masci L., Palli J., Vignola C., Bauch M., Cocozza C., Fernandes R., Ljungqvist F.C., Newfield T., Seim A., Abel-Schaad D., Alba-Sánchez F., Björkman L., Brauer A., Brown A., Czerwiński S., Ejarque A., Fiłoc M., Florenzano A., Fredh E.D., Fyfe R., Jasiunas N., Kołaczek P., Kouli K., Kozáková R., Kupryjanowicz M., Lagerås P., Lamentowicz M., Lindbladh M., López-Sáez J.A., Luelmo-Lautenschlaeger R., Marcisz K., Mazier F., Mensing S., Mercuri A.M., Milecka K., Miras Y., Noryśkiewicz A. M., Novenko E., Obremska M., Panajiotidis S., Papadopoulou M.L., Pędziszewska A., Pérez-Díaz S., Piovesan G., Pluskowski A., Pokorny P., Poska A., Reitalu T., Rösch M., Sadori L., Sá Ferreira C., Sebag D., Słowiński M., Stančikaitė M., Stivrins N., Tunno I., Veski S., Wacnik A., Masi A.

Artykuł dostępny jest pod adresem: https://www.nature.com/articles/s41559-021-01652-4

Zdjęcia i wykresy

• Bagno Kusowo - jedno z najlepiej zachowanych torfowisk wysokich w północnej Polsce. Obiekt posiada wyjątkowy wysokorozdzielczy zapis częstotliwości pożarów i zmian roślinności w ostatnim tysiącleciu; autor zdjęcia: Mariusz Lamentowicz
• Torfowisko Linje – wyjątkowe archiwum o wysokiej rozdzielczości pożarów, hydrologii oraz zalesiania i wylesiania związanego z działalnością człowieka. Jest to jedno z najstarszych znanych stale rosnących torfowisk od 11 000 lat; autor zdjęcia: Mariusz Lamentowicz
• Paleoekologiczny sposób (The Big Data Palaeoecology) weryfikacji poziomu śmiertelności czarnej śmierci;
  Autorzy wykresu: Adam Izdebski, Timothy Newfield, Hans Sell, Michell OReilly
• Różne scenariusze regionalnego zróżnicowania śmiertelności podczas epidemii czarnej śmierci w świetle badań BDP. Kolory odzwierciedlają zmiany wskaźników pyłkowych zbóż w skali stuleci. W tle mapa z granicami politycznymi XIV-wiecznej Europy; autorzy wykresu: Hans Sell, Michelle O’Reilly, Adam Izdebski